Ik wil begrijpen – waarheid stichten

Op 13 november 2022 werk ik mee aan de boekpresentatie van “Ik wil begrijpen: De onbekende Hannah Arendt” van de hand van Hans Achterhuis.

Hannah Arendt is sinds lange tijd een heel belangrijke filosofische inspiratie voor Hans Achterhuis: een innige filosofische vriendschap, noemt Achterhuis het. In het boek laat hij zien hoe de filosofie van Arendt hem constant begeleidde bij de bestudering van de verschillende thema’s en de andere denkers waar hij zich in zijn carrière mee heeft bezig gehouden. Omdat Arendt zo’n belangrijke denker is voor Achterhuis, is het niet vreemd dat hij al lange tijd van plan was een boek aan haar te wijden. Dat toegezegde boek kwam er echter maar telkens niet. Niet toen hij hoogleraar was aan de Universiteit Twente (waar ik colleges van hem volgde over Arendt). En ook niet na zijn afscheid van de universiteit, hoewel hij extra productief werd met telkens nog eerst een ander boek tussendoor. In aanloop naar zijn 80e verjaardag heeft hij opnieuw de pen ter hand genomen en is het boek afgerond. Vandaar dat we nu Hans Achterhuis kunnen feliciteren met het bereiken van mooie leeftijd van 80 jaar en met het mooie boek Ik wil begrijpen: De onbekende Hannah Arendt.

Toen ik het boek opnam verwachtte ik een monografie over Arendt, waarin haar werk door een groot kenner enigszins systematisch zou worden gepresenteerd. Een eindje op weg besefte ik dat het boek zowel meer als minder is dan dat. Het biedt niet echt een systematische weergave van het leven werk van Arendt. Dat zou de kenner die Achterhuis is ook wel kunnen, maar het is niet zijn stijl en anderen die dat nog beter kunnen hebben dat al gedaan. Wat we wel te lezen hebben gekregen is een boek vol beschouwingen rondom een aantal minder bekende aspecten van het leven en werk van Arendt die niet aan bod zouden komen in een typische introductie. Achterhuis vraagt zich ergens af of hij de gekozen ondertitel, De onbekende Hannah Arendt, wel waar kan maken. Ooit was Arendt weinig geaccepteerd, omstreden en slecht begrepen. Maar inmiddels is zij toch een beroemd filosofe geworden, veel bestudeerd, en zijn er al zoveel boeken over haar verschenen. De titel is echter absoluut terecht: het boek staat vol met inzichten over Arendt die weinig bekend zijn; boeiende lectuur, juist ook voor lezers die al goed bekend zijn met Arendt.

Het boek gaat lang niet alleen over Arendt. Het is een persoonlijk boek waarin Achterhuis op zijn eigen denken terugkijkt. Het gaat over hoe het werk van Arendt met zijn eigen denken vervlochten was, het inspireerde en uitdaagde. Bij het lezen van het werk van andere filosofen vergelijkt hij altijd met Arendt en passages met overeenkomst, of verschil, worden gemarkeerd met “H.A.” Achterhuis hoefde vroeger gelezen teksten maar te scannen op “H.A’tjes” in de kantlijn om voor dit boek belangrijke passages terug te vinden. Het boek biedt een terugblik op de carrière van Hans Achterhuis, helemaal terug naar zijn proefschrift over Albert Camus en vroege boeken als De uitgestelde revolutie en Filosofen van de derde wereld. Dat zijn boeken van voor ik geboren werd en van lang voor ik studeerde. Zo is dit boek voor mij ook interessant omdat er voor mij onbekends te lezen valt, bijvoorbeeld meer achtergrond dan ik kende over hoe Achterhuis aangetrokken werd door Mao’s culturele revolutie, maar dat later als een stevige vergissing is gaan zien. Hij geeft dat toe en wil begrijpen wat er speelde en hoe hij anders is gaan denken.

Het boek gaat ook over allerlei kwesties die nu actueel zijn, al die tijd actueel zijn gebleven, of weer opnieuw actueel zijn geworden: waarheid, leugen en “post-truth”; imperialisme, slavernij, dekolonisatie en de huidige erkenning van misstanden in Indonesië en Congo; de toeslagenaffaire, technologie, bureaucratisering en kritisch denken en verantwoordelijkheid. Er wordt niet alleen achteraf verslag gedaan van het denken van Arendt, en Achterhuis, maar is het is ook een boek dat je aanwezig laat zijn tijdens het denken over zaken die nu spelen, en denken dat volop in beweging is.

In hoeverre kan dit boek dan toch ook als introductie dienen voor wie nog niets of weinig van Arendt weet? Enerzijds denk ik dat het fijner leest als je al bekend bent met Arendt. Anderzijds is het boek heel toegankelijk omdat het denken van Arendt verbonden wordt met heel veel andere filosofie, literatuur, geschiedenis en actualiteit. Dit maakt het boek makkelijk leesbaar, hoewel er soms misschien te veel bij wordt gehaald: punten die worden gemaakt via andere auteurs in plaats van rechtstreeks en uitstapjes die kunnen afleiden en verwarren in plaats van de lezer te helpen aanknopingspunten te zien.

Op zondag 13 november neem ik deel aan een gesprek rondom het boek met Hans Achterhuis, Marli Huijer, mijzelf dus en moderator Sophie van Balen. Een paar onderwerpen en vragen die wat mij betreft boeiend zouden zijn om te bespreken:

Wat is waarheid? De waarheid, zeker in de sfeer van politiek samenleven, ligt niet simpelweg voor het oprapen, maar mensen “stichten waarheid” (p. 82). Waarheid staat centraal in hst. 3 en in hst. 10, maar in dat laatste hoofdstuk keert dit punt van de waarheid die gesticht wordt niet expliciet terug. De vraag is zeer actueel vanwege “post-truth”, maar heeft ook een langere filosofische geschiedenis met de spanning tussen modern en post-modern denken.
De “schat” van het fenomeen van gedeelde waarden, inspiratie, vrijheid. Hoe kunnen we de pluraliteit erkennen en toch samenleven? Hoe staat het met onze democratie? Wat betekenen de spannende ideeën die aangehaald worden “tegen verkiezingen”, maar “voor burgerberaden”?
De Joodse en christelijke referenties voor belangrijke inzichten en deugden bij Arendt, die desondanks toch niet een religieuze denker is.
Wat beteken de verschillende stijlen van publieksfilosofie: tegen-denken, tussen-denken, na-denken? Hoe verbinden we filosofie en praktijk voor en met een publiek?
Michel Foucault en Bruno Latour. In het boek van de ene H.A. over de andere H.A. zie ik vele interessante lijnen naar deze andere twee filosofische vrienden van Achterhuis. Denk aan waarheid, modernisme-postmodernisme, of aan zorg voor onze wereld en de aarde, vragen rondom homo faber en levenskunst, publieksfilosofie, verhalend denken.
De manier van filosoferen van Hans Achterhuis. De lezer wordt meegenomen langs een veelheid aan bronnen vanuit filosofie, literatuur, journalistiek, waarbij langzamerhand voor de goede verstaander inzichten beginnen te dagen die verder gaan dan wat in de tekst rechtsreeks en systematisch wordt gesteld.

Voor informatie over de boekpresentatie zie de website van boekhandel Donner in Rotterdam.

Naschrift: Wat ik had beschreven als “innige vriendschap” noemt achterhuis zelf op meerdere plaatsen een “verliefdheid“. Ik vermeed die term omdat me die wat al te klef klonk en wat mij betreft beter weggelaten had kunnen worden. Marli Huijer legde er in haar commentaar juist de nadruk op, om er kritisch op te wijzen dat het een onwenselijke formulering is vanwege ongelijke machtsverhoudingen man/vrouw in de filosofie. Zie haar column erover in Trouw.